Басты бет/ Қазақ өнерінің белгілері мен нышандары / Түс семиотикалық код ретінде /Сары / Алтын
Артқа

Сары / Алтын

 

 

Қасиетті түстер иерархиясындағы келесі түс сары, ол да полисемантикалық сипатқа ие. Бір жағынан ол Күнді, қозғалысты, кеңістікті білдіреді. Екінші жағынан, сағыныш, қайғы-мұң, ұзақ күту дегенді білдіреді: сары уайым, сары қайғы және, т. б. Сонымен қатар, қазақ тілінде жағымды мағыналары да бар: сабыр түбі – сары алтын, бұл шыдамдылық – алтын дегенді білдіреді.
 

Сары түс Оңтүстік Қазақстанның керамика өнерінде белсенді түрде көрінеді, археологиялық зерттеулер «сары түсті керамика» деп аталатын бұйымдардың ерекше танымал болғанын көрсетті. Зерттеушілер сары (лимон сары) түстің басым болуын сопылық дәстүрмен байланыстырады: сары (күннің, оттың түсі) рухани жолдың (тарикат) екінші сатысының түсі болып саналды, сонымен қатар нәзік субстанция – рухтар әлемі, «Құдайдың досы» (уәли) адам түрімен байланысты. Қалай болғанда да, мұсылман мәдениетіндегі сары түс рухпен, рухани жолмен, Пайғамбармен және т. б. байланысты өте маңызды нышандық қызмет атқарады. Бұл ретте түркі этностарының (оның ішінде қазақтар) өкілдерінің арасында сары түс (алтын түс) ең жоғары құндылықты, барлық бастаулардың бастауын, құдайлық нышанды және т. б. білдіретінін айтпай кетуге болмайды.
 

Қазақ мәдениетінде «сары» бөлшегі бар топонимдер өте көп: «Сары дала», «Сары-арқа» және т. б. Кейбір зерттеушілер оларды «құрғақ немесе иесіз дала» деп түсіндірсе, басқалары кең, үлкен, зор мағынада қолданылған деп есептейді. Бұл ретте «Сарыарқа» топонимі солтүстік жақты білдірсе керек. Түркі мәдениетінде солтүстіктің түсін білдіретін әртүрлі анықтамалар бар – ол қара немесе сары болуы мүмкін. Сары және алтын топонимдері әртүрлі жағдайларда қолданылған: біріншісі жағын білдірсе, екіншісі, ең алдымен, нысанның маңыздылығын атап көрсетуге тырысқанда.
 

Алтын түс күннің проекциясы ретінде сарыға жақын болып көрінеді. Алтын сақ торевтикасындағы шығармашылық эксперименттің негізгі материалы болғаны белгілі. Түркі мәдениетінде алтын – мәңгілік, өшпестік, беріктік және ақиқат ұғымдарымен, сондай-ақ билеушілермен, жоғарғы элитамен байланысты әмбебап ғарыштық нышан. Дәл осы алтын кестелеу  өнері қазақ тектілерінің – хандардың, билердің, сұлтандардың және т. б. киімдерінің негізгі әшекейлерінің бірі болған.
 

«Алтын» сөзінің семантикасы жылтырау және жарқырау түсінігімен байланысты: алтын тамыр.
 

Сары түс әлемдік мәдениетте де өте танымал: Қытайда ол патшалықтың, абырой мен орталықтың нышаны; славян символизмінде сары өлімнің нышаны ретінде түсіндіріледі және басқа әлеммен байланысты.

Шайгозова Ж.Н., Наурзбаева А. Б.
Краткая энциклопедия знаков и символов казахской культуры.
Алматы: КазНИИК, 2023.
Скачать
.